Hồ Gươm có thể còn nhiều tuổi hơn cả kinh thành Thăng Long xưa, và được mang khá nhiều tên: Hồ Lục Thủy, hồ Tả Vọng, Hữu Vọng, hồ Thủy Quân... Tương truyền vào thế kỷ 15 hồ được đổi tên thành hồ Hoàn Kiếm, gắn liền với truyền thuyết trả gươm thần cho Rùa Vàng, ghi lại thắng lợi của cuộc chiến đấu 10 năm của nhân dân Việt Nam chống lại quân Minh (1417-1427) dưới sự lãnh đạo của Lê Lợi. Hồ Gươm xưa... Truyền thuyết kể rằng khi Lê Lợi khởi nghĩa ở Lam Sơn (Thanh Hóa) có mò được một lưỡi gươm, sau đó lại nhặt được một cái chuôi ở ruộng cày, ghép lại thành thanh gươm, đặt tên là Thuận Thiên.

Gươm báu này đã theo Lê Lợi trong suốt thời gian kháng chiến chống giặc Minh. Khi lên ngôi về đóng đô ở Thăng Long, trong một lần nhà vua đi chơi thuyền trên hồ Lục Thủy, bỗng một con rùa xuất hiện. Lê Thái Tổ rút gươm khỏi vỏ, giơ gươm ra thì gươm bay về phía con rùa. Rùa ngậm gươm, lặn xuống đáy hồ, và từ đó hồ Lục Thủy có tên gọi mới là hồ Hoàn Kiếm (trả gươm) hay hồ Gươm. ...và Hồ Gươm ngày nay Tháp Rùa soi bóng nước Hồ Gươm là một thắng cảnh tuyệt vời của Hà Nội.

Quanh hồ trồng nhiều loại hoa và cây cảnh. Giữa hồ có tháp Rùa, cạnh hồ có đền Ngọc Sơn. Xung quanh hồ còn có những di tích lịch sử khác như tượng vua lý Thái Tổ, cầu Thê Húc, tháp Bút, đền Bà Kiệu,... bên cạnh những công trình kiến trúc hiện đại. Tòa nhà Bưu điện với tháp đồng hồ cổ kính in bóng hồ Gươm đã đi vào lòng nhiều người dân Hà Nội. Tháp Bút Cầu Thê Húc dẫn vào đền Ngọc Sơn Tượng đài Lý Thái Tổ bên hồ Gươm Bưu điện Hà Nội Người dân Hà Nội sống ở khu vực quanh hồ có thói quen ra đây tập thể dục vào sáng sớm, đặc biệt là vào mùa hè. Họ gọi các khu phố nằm quanh hồ là Bờ Hồ.

Tháp Bút (hay là bút tháp) nằm ở cạnh hồ, đối với đài nghiên nằm ở bờ hồ. Mỗi ngày, bóng của Tháp bút ngả xuống chấm mực trong đài nghiên, tạo thành một biểu tượng rất đẹp cho học vấn: "Tháp Bút - đài nghiên - đề thơ lên trời xanh". Hồ Hoàn Kiếm là trái tim tuyệt đẹp, là biểu tượng tuyệt vời của thủ đô Hà Nội ngàn năm văn hiến. Những người con đi xa Hà Nội, mỗi khi nhớ về Thủ đô là lại nhớ đến Hồ Gươm thân yêu. Cây lộc vừng nở mầm bên hồ Gươm mùa xuân Bằng lăng tím và phượng đỏ tô điểm nhan sắc cho mùa hè hồ Gươm

Mùa thu đến, quanh hồ Gươm lãng mạn với những gốc cây ngả lá vàng Hồ Gươm và mùa đông lạnh giá sương mờ, cây trút lá Với những người con của Hà Nội, hồ Gươm là một cái gì đó thật thiêng liêng với những lịch sử oai hùng Nhớ về Hà Nội cũng là nhớ về một hồ Gươm lung linh... ...và đầy hoài niệm Trái tim của Thủ đô rực rỡ trong màn đêm Hồ Gươm mãi xứng đáng là trái tim của mảnh đất rồng bay ngàn năm tuổi